เมืองโบราณยะรัง เป็นเมืองที่เก่าที่สุดเป็นยุดสมัยแรกของประวัติศาสตร์ สามารถมาเรียนรู้และศึกษาได้เลย เพราะทางเรามีไกด์เล่าเรื่องที่น่าสนใจให้กับท่าน และพร้อมพาท่านไปยังจุดต่างๆของชุมชนในปี พ.ศ. 2500 นายอนันต์ วัฒนานิกรศึกษาธิการอำเภอยะรังได้ยินข่าวเรื่องเมืองโบราณยะรังจากชาวบ้านจึงได้แจ้งไปยังกรมศิลปากร ซึ่งสภาพก่อนการขุดนั้นแต่ละจุดจะมีลักษณะเป็นเนินดินตั้งอยู่ในบริเวณพื้นที่สวนของชาวบ้าน จากนั้นกรมศิลปากรได้เดินทางมาสำรวจอย่างเป็นทางการในปี พ.ศ. 2527 - 2530 พบจุดโบราณสถานทั้งหมด 44 จุดและทำการขุดในปี พ.ศ. 2531 - 2533สามารถขุดได้ทั้งหมด 4 จุด ได้แก่ โบราณสถานบ้านจาเละ

1, 2, 3, 8 และ โบราณสถานบ้านวัด 9 เนื่องจากเป็นพื้นที่ทำ

มาหากินของชาวบ้าน จากการขุดพบสันนิษฐานว่า แต่ละจุดเป็นศาสนสถานเป็นพื้นที่ในการประกอบพิธีกรรมของศาสนาพราหมณ์ฮินดู และศาสนาพุทธ นิกายมหายาน เนื่องจากพบชิ้นส่วนหลักฐาน ที่ใช้ในการประกอบพิธีกรรม เช่น ศิวลึงค์พระพิมพ์ดินเผา เศียรพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร เป็นต้นจากการขุดพบทั้งหมด 4 จุด พบชิ้นส่วนทั้งหมด 15 ล้านชิ้น